Wietnam - Kompleks My Son - 2013r
My Sơn- zabytkowy kompleks świątyń hinduistycznychna Południowym Wybrzeżu Centralnym w Wietnamie. Współcześnie opuszczony i częściowo zrujnowany, stanowi pozostałość po istniejącym tu, w okresie między IV a XV wiekiem n.e., sanktuarium religijnym Czamów. W 1999 r. My Sơn zostało wpisane na listę zabytków światowego dziedzictwa. Sanktuarium położone jest między dwoma pasmami gór, w dolinie szerokiej na ok. 2 km, u podnóża świętej góry Mahaparvata ( Koci Ząb). Historycznie My Sơn leży na terenie dawnych Świętych Ziem Amarawatiw dolinie rzeki Thu Bonok. 10 km od dawnej stolicy Czampy Simhapura(Tra Kieu). Sanktuarium My Sơn zostało ufundowane przez króla Bhadrawarmana Ii poświęcone Śiwienazywanemu tutaj Bhadreśwara. Pierwsza świątynia była najprawdopodobniej zbudowana z drewna, o czym świadczy inskrypcja z VII w. wg której budowla spłonęła. Nową świątynię, już z cegły, poświęconą Śiwie Sambhubhadreśwarze ufundował król Sambhuvarman. W IX i X w. znaczenie sanktuarium nieco się zmniejszyło po wprowadzeniu w Czampie buddyzmumahajana. W pobliżu powstało założone w 875 r. przez króla Indravarmana IIsanktuarium buddyjskie Dong Dương. Mimo tego Sanktuarium My Sơn powiększało się o nowe świątynie i do XV w. służyło królom Czampy za miejsce kultu. Po zajęciu Amarawati przez Wietnamczyków w 1471 r. sanktuarium podupadło i zostało z czasem wchłonięte przez dżunglę. W 1898 r. odkryte przez M.C. Parisaruiny zainteresowały francuskich archeologów z Francuskiej Szkoły Dalekiego Wschodu. Podjęto szerokie badania inskrypcji, architektury i sztuki czamskiej, jak również próby restauracji świątyń. W czasie wojny Wietnamskiej w dolinie My Sơn założyli swoją kwaterę partyzanci Wietkongu. Najwyższą 28-metrową wieżę świątyni A1 wykorzystywali jako maszt radiostacji. W sierpniu 1969 r. amerykańskie B-52wykonały nalot dywanowy na sanktuarium, niszcząc i uszkadzając wiele budowli. Ze świątyni A1, najstarszej, zbudowanej w VII w. przez Sambhuvarmana, pozostał jedynie stos potłuczonych cegieł. Bombardowanie wywołało powszechny protest, w wyniku którego dolina została wyłączona z akcji amerykańskiego lotnictwa. Po wojnie rząd wietnamski postanowił odrestaurować sanktuarium. Teren oczyszczono z niewypałów i rozminowano. W czasie prac zginęło dziewięć osób, a jedenaście zostało rannych. W 1981 r. wykonania prac konserwatorskich podjął się zespół polskich konserwatorów z lubelskich Pracowni Konserwacji Zabytkówpod kierownictwem Kazimierza Kwiatkowskiego. Obecnie dolina zostało uporządkowana i zbudowane niewielkie muzeum.
Typowa świątynia Czamów składała się zwykle z czterech podstawowych budowli.
- kalan− główna budowla w kształcie wieży, siedziba bóstwa,
- mandapa− przedsionek, zwykle zintegrowany z wieżą,
- kośagryha– kuchnia "biblioteka", najczęściej z dachem w kształcie siodła, zawierająca pomieszczenie do przyrządzania rytualnych posiłków i do przechowywania przedmiotów poświęconych bóstwu,
- gopura− brama wejściowa do otoczonego murem kompleksu świątyni.
Dodatkowo z boku mogła być postawiona pośa, kapliczka przeznaczona dla steli z inskrypcją fundacyjną, a także kapliczki innych bóstw.
Czamowie nie znali łęku (łuku) sklepiennego. Świątynie były budowane z cegły, przy zastosowaniu łęku pozornego, czego rezultatem były grube mury i niewielkie wnętrza. Charakterystyczne dla Czamów sklepienia ułożone ze zbiegających się na szczycie cegieł, często zakończone były otworem wentylacyjnym. Ornamenty i dekoracje rzeźbiono w cegle już po postawieniu całości. Dodatkowo dekorowano budynki rzeźbami z kamienia. Na poczatku XX w. w My Sơn było ok. 70 budowli w różnym stanie zniszczenia. Obecnie w całości pozostało kilka sztuk. Większość znalezionych rzeźb i elementów dekoracyjnych zgromadzono w Muzeum Czamóww DaNang. Reszta jest rozproszone po różnych muzeach i zbiorach prywatnych. Niewielkie muzeum w My Sơn pokazuje historię odkrycia, zniszczenia i ratowania zabytków sanktuarium.
